Công cuộc tìm lại giống gà Tiến Vua An Mỹ

Người dân Làng Tò, xã An Mỹ, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình từ bao đời nay vẫn tự hào là nơi duy nhất trên cả nước có thể nuôi được giống gà quý hiếm có một không hai: Gà Tò, hay còn gọi là gà tiến vua.

Làng Tò mới có gà Tò

“Gà Tò – Lợn Tó – Vó Vạn Đồn” là ba sản vật nổi tiếng vùng đồng bằng sông Hồng được lưu truyền trong dân gian.

Sự tích gà Tò có từ bao giờ, và vì sao lại có tên là gà Tò thì không mấy ai trong xã An Mỹ còn nhớ rõ. Ngay cả các cụ cao niên cũng chỉ nhớ mơ hồ. Theo chỉ dẫn của người dân trong xã, chúng tôi tìm đến nhà cụ Phạm Văn Thái, là người làng Tò chính gốc, đã gắn bó với giống gà Tò hơn 60 năm nay, và khá am hiểu về giống gà này. Cụ kể rằng không rõ giống gà này có từ bao giờ, chỉ biết vào đời nhà Trần, có một vị Đức Tiên Công của làng là Vũ Trung Khái, con rể vua Trần, đã khai hoang lập lên tổng Tô Xuyên là làng Tò ngày nay. Thấy có giống gà lạ, chân có lông, thịt lại thơm ngon nên đem dâng vua. Nhà vua rất thích giống gà quý này. Từ đó, người dân đã lấy tên làng đặt tên cho giống gà. Cái tên gà Tò ra đời từ đó, hay còn gọi là gà tiến vua.

Gà Tò mình cao, to hơn gà ta. Gà trống, có thể nặng đến 7 kg, gà mái nặng đến 4kg. Điều đặc biệt là gà Tò có đôi chân to, cao, lông mọc ở cả chân và bốn ngón, mà người dân vẫn gọi là lông gối và lông quần. Lông gà Tò màu bánh rán, rất đẹp, dáng đi oai vệ như con công. Vì thế mà dân gian từ xưa đã có câu nói về gà Tò: “Đuôi công, mình cốc, đầu trám, mào cờ”. Da gà Tò cũng đỏ ửng như da gà chọi, nhưng thịt thơm, ngon và săn chắc hơn nhiều.

Người dân làng Tò còn lưu truyền sự tích rằng, ngày xưa, người ta thường xay lúa bằng cối đất. Dù cối rất cao nhưng gà Tò đứng ở dưới vẫn có thể mổ được thóc trên cối để ăn nên mới có tích “gà Tò ăn quẹm cối xay”.

Theo lời kể của cụ Thái thì ngày trước, các cụ trong làng thường hay tổ chức cuộc thi gáy gà Tò. Cuộc thi được tổ chức vào nửa đêm, gà nào có tiếng gáy hay nhất sẽ được chọn làm lễ tế thành hoàng làng. Tiếng gáy của gà Tò có độ ngân, vang rất xa, lúc nửa đêm thì cả mấy làng quanh đó đều có thể nghe được. Vì thế, thời xưa, gà Tò chỉ nuôi để chơi và thi gáy chứ không bao giờ giết thịt hay mang bán.

Năm 2005, Viện Chăn nuôi Quốc gia đã tiến hành kiểm định và kết luận gà Tò tại làng Tò, xã An Mỹ, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình là vật nuôi quý hiếm, nằm trong danh mục bảo tồn nguồn gen quốc gia.

Nhọc lòng gìn giữ giống gà xưa

Anh Phạm Ngọc Cảnh – người đi đầu trong công cuộc tìm và khôi phục lại giống Gà Tò ở An Mỹ

Ai cũng biết gà Tò là giống gà quý hiếm, là niềm tự hào của cả xã nhưng bây giờ, về làng Tò, hỏi đến gà Tò thì ai nấy đề u lắc đầu: “Làm gì còn nữa, mất giống từ lâu rồi…”

Lý giải về nguyên nhân thất lạc giống gà Tò, cụ Trần Thanh Lâm, một trong số ít các cụ chơi gà Tò cùng thời với cụ Thái cho biết: “Thời chiến tranh, vì tất cả đều phải dành cho tiền tuyến, cho chiến đấu nên không ai còn nghĩ đến việc chơi gà Tò nữa. Qua nhiều năm, gà Tò bị mất giống hẳn hoặc đã lai tạp nhiều giống khác chứ không còn thuần chủng được nữa”.

Theo chỉ dẫn của cụ Lâm, chúng tôi tìm đến nhà anh Phạm Ngọc Cảnh, ở thôn Tô Xuyên, người được cả xã biết đến vì có công đầu trong việc khôi phục lại giống gà Tò quý hiếm ở quê hương.

Anh Cảnh là người gắn bó với gà Tò từ nhỏ. Cụ thân sinh của anh trước đây là người chơi gà Tò sành nhất vùng này. Anh vẫn còn nhớ câu chuyện, nửa đêm, ông cụ thân sinh của anh nghe tiếng gà hàng xóm gáy, mà đêm trằn trọc mãi không ngủ được, rồi không hiểu sao hôm sau, cụ dậy từ tinh mơ cắp gà nhà mình đi cho người hàng xóm. Anh khóc thì cụ giải thích: “Gà nhà mình gáy không hay bằng gà người ta. Gà người ta gáy có lèo như thế, gà nhà mình gáy cộc lốc. Thế thì không xấu hổ sao được”.

Sau kháng chiến, trở về quê hương, anh đau đáu một nỗi niềm là làm sao để dây dựng lại được giống gà Tò quý hiếm này. Anh đã trăn trở rất nhiều đêm, để rồi đến năm 2004, anh cùng với anh Bùi Văn Chiến, phó chủ tịch hội nông dân của xã chính thức bắt tay vào khôi phục lại giống gà Tò.

Không quản nắng mưa, anh mất mấy tháng trời để đến từng hộ trong xã, tìm những gen quý của gà Tò còn xót lại, như gen mào cờ, gen lông chân, gen lông quần…để về cho phối giống, với hy vọng sẽ khôi phục được giống gà Tò dù không thuần chủng được như xưa nhưng cũng giữ được 7, 8 phần gen quý hiếm.

Gà tò được công nhận là vật nuôi quý hiếm, nằm trong danh mục bảo tồn nguồn gen
quốc gia

Để có được một chú gà Tò như vậy, anh phải cho chúng phối giống ít nhất qua ba đời. Đến thế hệ thứ 3 mới cho ra giống gà Tò gần như xưa.

Với lòng nhiệt huyết và nỗi niềm đau đáu gìn giữ giống gà xưa của cha ông để lại, đến năm 2011, anh Cảnh đã gây dựng được đàn gà Tò gần 40 con. Anh trở thành người có đàn gà Tò đông nhất xã An Mỹ.

Theo tấm gương của anh, nhiều hộ gia đình khác cũng tích cực gây lại giống gà Tò xưa như anh Vũ Khắc Huyên với đàn hơn 20 con, anh Bùi Văn Chiến ở thôn Tô Đàm với đàn hơn 30 con… Theo thống kê của xã An Mỹ, thì đến thời điểm năm 2010, toàn xã đã có khoảng hơn 1070 con gà Tò khá giống gà thuần chủng.

Nhưng cuối năm 2011, một cơn bão bệnh dịch đã tràn qua, cuốn theo tất cả số gà Tò mà cả xã đã mất gần 10 năm mới có thể gây dựng được. Anh Chiến, phó chủ tịch hội nông dân của xã tâm sự: “Do chúng tôi chủ quan, không có kế hoạch tiêm phòng kịp thời, nên khi dịch cúm bùng phát thì không thể cứu được con gà Tò nào nữa”.

Hiện tại, anh Cảnh và anh Chiến cũng nhiều bà con trong xã vẫn đang tiếp tục đi tìm và cho phối giống để gây dựng lại giống gà Tò lại từ đầu. Dù biết rằng để đạt được số lượng như trước là điều rất khó và phải mất rất nhiều năm nữa nhưng ai cũng hết sức cố gắng. “Nếu bây giờ không kịp thời chọn lọc để gìn giữ thì nguy cơ tuyệt chủng giống gà quý này là điều hoàn toàn có thể xảy ra” – Anh Cảnh trăn trở.

Điều mà anh Cảnh cũng như bao người tâm huyết với giống gà Tò mong muốn là chính quyền địa phương cần có chính sách cụ để động viên, hỗ trợ những người nuôi gà Tò, và nhất là phải sớm lập hồ sơ và đăng kí thương hiệu độc quyền gà Tò ở đất làng Tò, An Mỹ.

Bằng tất cả sự cố gắng của bản thân và sự hỗ trợ của Viện Chăn nuôi quốc gia mà tính tới tháng 4 năm 2016, anh Cảnh đã có trong tay trang trại gà Tò hàng nghìn con, cùng với đó 70% hộ gia đình An Mỹ đã có trang trại gà Tò cho riêng mình với quy mô vừa và nhỏ. Hy vọng nguồn gen gà Tò quý hiếm này luôn được gìn giữ và luôn được chú trọng bảo tồn. Gà Tò trong tương lai sẽ được phổ biến tới người tiêu thụ nhiều hơn, đáp ứng được nhu cầu thực phẩm dinh dưỡng, sạch và an toàn bằng công nghệ chế biến thực phẩm hiện đại.

An Nguyen